Qozogʻiston musiqasi

Qozogʻiston musiqasi - Qozogʻiston musiqa sanʼati va musiqa sanoatidir.

Musiqa madaniyatining boy musiqiy merosi uzoq tarixiy jarayonlar natijasida Qozogʻiston xalqlarining noyob, chuqur haqiqiy anʼanalarini shakllantirish va rivojlantirish orqali erishilgan.Bu kontseptsiya qozoq xalqining musiqa sanʼatini, XVI—XXI asrlarda qozoq zaminida yashagan qozoq va boshqa xalqlar kompozitorlarining asarlari, romanslari va ijodiy ishlarini oʻzida mujassam etgan

Qozogʻiston musiqa tarixi

Qozoq xalq musiqa

Qozoq xalq musiqasi tarixida qadimgi turkiy davrga oid musiqa namunalari, tarixiy-madaniy ma’lumotlar mavjud.

Qozoq musiqasi ogʻzaki ijodga asoslangan chizmachilik san’ati bilan bir qatorda alohida san’at sohasi, hatto ta’limot sifatida ham rivojlanmoqda.Qadimgi Oʻrxon-Yenisey bitiklari, oʻrta asr Qoʻrqit,Oʻgʻuz zaminidagi qoʻbiz kulti haqidagi maʼlumotlar turkiy qabilalarning musiqa madaniyati haqida hikoya qiladi.Shundan beri Forobiy,Ibn Sino,Abdrahmon Jomiy, Darvish Ali va b. Koʻpgina sharq mutafakkirlarining musiqa sanʼati boʻyicha nazariy asarlari ham boʻlgan. Forobiyning “Buyuk musiqa kitobi” ilmiy ahamiyatini yoʻqotmagan, hali toʻliq oʻrganilmagan merosdir. Demak, qozoq musiqasi shomanizm, zardushtiylik va islom madaniyati sharoitida shakllangan. Qozoq musiqasida 15-18-asrlardagi jirov sanʼatining epik anʼanasi alohida oʻrin tutadi.

XIX asrning ikkinchi yarmida Qozogʻistonda musiqa sanʼatining rivojlanishi

XIX asrning ikkinchi yarmi Qozogʻiston musiqasining gullagan davri edi.Bu davrdagi koʻplab taniqli professional bastakorlar, xonanda va sozandalarning ijodi xalq musiqasi klassikasiga asos boʻldi.Koʻpgina xalq kompozitorlari oʻz davrining bilimdon odamlari boʻlgan;Ularning deyarli barchasi oʻqish va yozishni bilgan, ba’zilari rus va arab tillarini bilishgan, lekin asarlarini qogʻozga yoza olmagan.

XIX asrning ikkinchi yarmida Qozogʻiston musiqa sanʼati rivojiga Dauletkerey Shygaiuli,Tattimbet Kazangapuly,Yqilas Dukenovich kabi kompozitor va musiqachilar katta hissa qoʻshdilar.Abay qoʻshiqlari qozoq va rus xalqlari oʻrtasidagi qardoshlik doʻstligini mustahkamlashga xizmat qildi.Pushkinning „Yevgeniy Onegin“ sheʼridan tarjima qilingan Tatyananing maktubi asosida yaratilgan „Tatyananing togʻdagi qoʻshigʻi“ mamlakatning sevimli qoʻshigʻiga aylandi.

Qozoq qoʻshiqlarini yozish paytida G.Rybakov juda koʻp ish qildi.U 100 dan ortiq qoʻshiqlarni toʻplagan.Qozoq qoʻshiqlari orkestr kompozitsiyalarida ham qoʻllangan.

Fuqarolar urushidan keyin Qozogʻiston musiqa

Fuqarolar urushi yillarida Qozogʻiston musiqasi yangi mavzularga boy edi.Birinchi inqilobiy qozoq qoʻshiqlari dunyoga keldi.Shoirlar va qoʻshiqchilar shoʻro hukumati gʻoyalarini targʻib etishda muhim rol oʻynadi.Ayniqsa, Saken Seyfullinning inqilobiy ruhdagi “Yosh qozoq marsellari ” qoʻshigʻi mashhur boʻldi.

Fuqaro, mening sumkam boʻsh

Qoʻllaringizni ushlang, tizzalaringizni bir joyga qoʻying!

Bayroq tutib dushmanga boraylik,

Keling, tenglik shiorini chizamiz.

Tiz choʻkkan zolimdan

Keling, tenglikka erishaylik!

Qozogʻistonning tuman markazlarida mahalliy hokimiyat organlari musiqa muassasalari faoliyatini tashkil etishga alohida e’tibor qaratdi. Bu aholini siyosiy tarbiyalash vazifasi bilan bogʻliq edi.

1919-yilda Oqmoʻlada musiqa maktabi, keyingi yili esa teatr, musiqa va raqs toʻgaraklari boʻlgan Xalq uyi ochildi.Bu yil Verniyda PM Vinogradov tashabbusi bilan mahalliy garnizonning madaniyat va maorif boshqarmasi qoshida Qizil Armiya xori tashkil etildi.Tez orada shaharda harbiy bogʻlar va bogʻlarda simfonik orkestr ijro etildi.1920-yilda Orenburgda musiqa maktabi va musiqa kutubxonasi, shuningdek, xalq cholgʻulari orkestrlari uchun badiiy repertuar tuzish komissiyasi tuzildi.Bu yil Petropavlovskda Xalq konservatoriyasi ochildi.Bu yillarda tashkil etilgan musiqa muassasalari radio va televidenie oʻrniga xalqni mafkuraviy tarbiyalashda muhim rol oʻynadi.

Isteʼdodli ijrochilarni topish va ularni sovet musiqa jamoalariga jalb qilish uchun uchrashuvlar va tanlovlar oʻtkazildi.Qozogʻistonning koʻplab tuman va viloyatlarida xonandalar, shoirlar, sozandalar tanlovlari muntazam oʻtkazildi.1922-yilda Qarqaralinskda boʻlib oʻtgan tanlovda birinchi oʻrinni isteʼdodli qoʻshiqchi Gabbas Aypayev egalladi.1924-yilda Petropavlovskda buyuk shoir, bastakor va qoʻshiqchi Ibray Sandyboev ishtirokida yigʻilish boʻlib oʻtdi.

1923-yilda Moskvaga A.Kashauboev,I.Baizakov, E.Umirzoqov,G.Aitpayeva,K.Bayjanov,K.Jandarbekov va boshqalar keldi. Konsert berish uchun qozoq xonandalari va sozandalari taklif etildi. 1925-yilda yangi poytaxt Qiziloʻrdada Amire Kashauboev, Iso Bayzakov, Elubay Umirzakov, t. b. Oktabrda xalq musiqasining katta konserti boʻldi.

Qozoq musiqa madaniyatini oʻrganish va targʻib qilishda qozoq folklorini tinimsiz toʻplagan kompozitor Aleksandr Viktorovich Zatayevichning (1869—1936) oʻrni katta.1920-yilda Orenburgga kelib, uch yil ichida 1500 dan ortiq qozoq qoʻshiq va kuylarini yozib oldi.Respublika hukumati A.V.Zatayevichning mehnatini yuqori baholadi va 1923-yil 9-avgustda unga Qozoq SSR xalq artisti unvonini berdi.U jami 2300 ta asar, jumladan, uygʻur, dungan, oʻzbek, qoraqalpoq, tatar va koreys milliy musiqalarini yozib olgan.Birinchi “Qozoq xalqining 1000 qoʻshigʻi” toʻplami 1925-yilda Orenburgda, ikkinchi toʻplami “Qozoq xalqining 500 qoʻshigʻi va kuyi” 1931-yilda Olmaota shahrida nashr etilgan. U toʻplagan qozoq xalqining boy musiqa xazinalari dunyo mamlakatlarini Qozogʻistonning betakror musiqa san’ati bilan tanishtirdi.

1926-yilda Qiziloʻrdada qozoq teatri ochilib,Qozogʻistonning musiqa markaziga aylandi.Birinchi oʻn yillikda u asosan musiqali teatr edi.Qozoq tomoshabinlarini jalb qilish uchun teatr spektakldan keyin konsert berdi.

1931-yilda Olmaotada kuchli radioeshittirish stansiyasi ishga tushirildi.Radiomarkazda birinchi qozoq professional xori tashkil etilgan.1932-yilda Olmaota shahrida xalq artistlarini tayyorlash uchun teatr va musiqa texnikumi ochildi.Bu mamlakatdagi birinchi san’at maktabi boʻlgani uchun u yerda ishlash uchun qozoq tilini biladigan, musiqadan nazariy bilimga ega baquvvat odamlar kerak edi. Ana shunday mutaxassislardan biri Axmet Kuanovich Jubanov edi.

1933-yil 29-aprelda Olmaota musiqa va drama texnikumining ilmiy-tadqiqot idorasi va musiqa-amaliy ustaxonasi zimmasiga musiqa folklorini oʻrganish, qozoq xalq cholgʻu asboblari ovozini yaxshilash vazifasi yuklatildi.Ishlash uchun E.Jubanov boshchiligida. Brusilovskiy va aka-uka Prokofyev va Emanuel Romanenko kabi mutaxassislar jalb qilingan.Qurmangazi,DauletkereyAbil,Tattimbet, Kazangap,Yqilas,Sarmalay,Seytek, t. b. Koʻp kuylar yozilgan.

A.Jubanov kasbiy musiqa ta’limi tizimida dombra va qoʻbizda chalishni oʻrgatish zarurligi masalasini koʻtardi.

Samarali mehnati natijasida turli oʻlcham va tovushli dombra kvartetini yaratdi:prima, tenor, alto va bas dombra.Kollejning 11 nafar oʻquvchisi A.Jubanov rahbarligida kichik dombra orkestrini tuzdi.1934-yil iyun oyida xalq artistlarining birinchi yigʻilishi boʻlib oʻtdi.Dombra cholgʻu ansamblini hisobga olib,Qozogʻiston markaziy ansambli prezidiumi “Xalq ma’rifati qoshidagi xalq artistlarining I yigʻilishi qatnashchilaridan milliy xalq cholgʻu asboblari orkestri tuzish. . . Orkestrni respublika byudjetidan moliyalashtirishga kiritish toʻgʻrisida » Qaror qabul qilindi. Orkestr tarkibiga kollej talabalari bilan bir qatorda xalq musiqa san’ati ustalari ham kiradi. Dirijyor va badiiy rahbar A. Bu Jubanov edi.

1935-yilda ana shu orkestr negizida Jambil nomidagi Qozogʻiston davlat filarmoniyasi tashkil etildi.Filarmoniya respublikadagi musiqa va kontsert ishining tashkiliy markaziga aylandi.1935-yilning yozida xalq cholgʻulari orkestri birinchi marta Qozogʻistonga gastrol safariga chiqdi. Orkestr repertuaridan Qurmangʻozining “Saryarka”, “Serper”, “Balbyrauyn” kuylari,Dauletkereyning “Koʻsalka” kuylari xalq tomonidan iliq kutib olindi.

1936-yil may oyida Moskvada Qozogʻiston adabiyoti va sanʼati dekadasi boʻlib oʻtdi.23-may kuni Katta teatrda boʻlib oʻtgan yakuniy konsertda partiya va hukumat rahbarlari ishtirok etdi. A.Jubanov boshchiligidagi orkestr uning eng yaxshi kompozitsiyalarini ijro etdi.1936-yil 3-noyabrda Qozogʻiston SSR Markaziy Ijroiya Qoʻmitasining qarori bilan A.Jubanov va yakkaxonlar U.Kabigojin va L.Muxitovlarga Respublikada xizmat koʻrsatgan artist unvoni berildi.A.Jubanov orkestrga rus va xorijiy klassikalarni,M.I.Glinkaning “Ruslan va Lyudmila”, P.I. Chaykovskiyning “Qargʻa uyasi” va F. Shubertning “Musiqiy lahza” asarlaridan parchalar kiritdi.1938-yilning oktabridan orkestrga Latif Hamidiy dirijyorlik qildi.

Shunday qilib,30-yillarning oxirigacha Qozogʻiston professional musiqa sanʼati rivojlanib bordi.Taʼlimni moliyalashtirish, isteʼdodli ijrochilarni aniqlash, musiqa jamoalariga iqtidorli yoshlarni saralash boʻyicha ishlar amalga oshirildi. 1930-yillarning oxiriga kelib respublika professional musiqa madaniyati Qozogʻiston xalqlari milliy madaniyatiga xos xususiyatlarni hamon saqlab qoldi.

Manbalar

1. http://www.tarih-begalinka.kz/en/history/modern/history/ Tarixiy xronika
2. http://sheriazdanov.ucoz.kz/publ/tarikh/so_ys_zhyldarynda_y_aza_stan_m_denieti_men_ylymy/4-1-0-187 Urush yillarida Qozogʻiston madaniyati va fani.
3. http://musicheritage.nlrk.kz/index.php/en/menu/show/11 2016-yil 13-oktabrda arxivlangan. Qozoq musiqa madaniyati